Bir halk, bazen sesiyle değil, sessizliğiyle tarihe geçer. Kürt halkının son yüz yılının hikâyesi de böyle başlar. Yüz yıl önce, dünya büyük bir savaşın ardından yeniden kurulurken, birileri kendi uluslarının kaderini masalarda çiziyor, birileri ise o masalarda yok sayılıyordu. Lozan Salonu’nda mürekkep kururken, binlerce yıllık tarihe sahip bir halkın adı silinmişti bile. Kürtlerin adı yoktu! Ne haritada, ne de metinde. O metinde sadece, yeni kurulan Türkiye’nin değil, birçok ülkenin imzası vardı.
O gün, yani 24 Temmuz 1923, sadece bir antlaşmanın değil, aynı zamanda bir unutuluşun tarihi olarak kayda geçti.
Ama bu unutuluş bir sessizlikten ibaret değildi. Çünkü bu halk, yüz yıl boyunca inkâr edilenin, susturulanın, görmezden gelinenin ne demek olduğunu sadece yaşamadı, yazdı da, anlattı da. Takvimler Mayıs 2025’i gösterirken, PKK’nin 12. Kongresi’nde ilan ettiği fesih kararı, belki de o tarihi sessizliği başka bir dille anlatmanın son halkasıydı. Çünkü bu bir geri çekilme değil, başka bir çağrının başlangıcıydı. Barışa ve hakikate çağrı gibiydi adeta.
Kürtlerin hikâyesi, sadece çatışmaların değil, ihanetlerin ve unutuluşların da hikâyesidir. Ama her unutuluş, hatırlayan birini bekler. Belki de o yüzden bugün hâlâ 1923’ü konuşuyoruz. Çünkü orada bir kırılma var.
Oysa tarih bir defter değil, bir nehir gibidir. İçine bastığında senden önce kimlerin geçtiğini de hissettirir.
1919-1920’lere gidelim mesela. Amasya’da imzalanan protokoller… Ankara’daki yeni kurulan Meclis’in verdiği sözler… Bu belgelerde ne yazıyordu? “Türk ve Kürt halklarının yaşadığı topraklardan müteşekkil bir devlet” kurulacaktı. Kürtlerin, Osmanlı toplumu içindeki yerleri inkâr edilmeyecek, özgür gelişimlerine izin verilecekti. Bu, bir siyasi jest değil, kurucu bir vaatti!
Devamında, 1921 Anayasası geldi. Bu toprakların gördüğü en adem-i merkeziyetçi anayasa… Yerinden yönetim, Kürt vilayetlerine özel idari yapı, yerel halkın iradesine saygı. Mustafa Kemal “Kürtlerin kendi bölgelerinde, kendi yöneticileriyle yaşamaları gerekir” diyordu.
Ancak tarih bazen söz verir, bazen sözünü unutmayı seçer.
Peki ne oldu da bu sözler tutulmadı?
Lozan masasında Kürt halkı yoktu. Çünkü o gün oraya gelen heyetin zihninde yeni bir ulus vardı. Dil, kimlik, tarih, sadece bir merkezden tanımlanacak, farklı olan susacaktı. 1924 Anayasası bu yeni anlayışın mühendislik planıydı. Üniter devlet, tek ulus, tek dil. Oysa sadece üç yıl önce, birlikte yaşamanın adıydı bu topraklar.
İşte bugün Kürt hareketinin Lozan’a dönük eleştirisi bu unutulmuş sözleri yeniden hatırlatma çabasıdır. Bir yok edişe karşı, bir hafıza direnişi. Fakat bu direniş artık sadece geçmişin acısını dillendirmiyor, geleceğin ortak inşasını da gerçekleştirmek istiyor. Ortak Vatan’da yaşamaktan bahsediyor…
Tarih yazımı dediğimiz şey, sadece geçmişi anlatmak değil, geleceği kurmaktır. Cumhuriyetin ilk yüzyılında, tarih kitaplarında bir tek yerde adı geçen Kürt Teali Cemiyeti “zararlı cemiyetler” başlığı altında gösterildi. Bugün birçokları, Kürt halkını bin yıllık kardeşlik üzerinden tanımlarken, aynı tarih kitaplarında bu ortaklık neden yok? Neden Osmanlı’nın doğu vilayetlerinde etten duvar olan Kürtler tarih anlatımında görünmez oldular?
Çünkü tarih, egemenin kaleminden yazılırken halkın sesi çoğu zaman duyulmaz. Bu yüzden bugün tarihin demokratikleşmesinden bahsetmek, sadece bir akademik tartışma değil, aynı zamanda bir barış eylemidir.
Bugün PKK’nin ortaya koyduğu yeni siyasal tutum bazı kesimlerce bir “dağılma” ya da “teslimiyet” gibi okunmak isteniyor. Oysa bu, tam tersine, silahların değil sözlerin konuştuğu yeni bir dönemin çağrısıdır.
“Lozan tapumuzdur” gibi cümlelerin ötesine geçip, “Lozan hangi hakları tanımadı?” sorusunu sorarsak, sadece Kürtler için değil, bu topraklarda özgürce ve eşitçe yaşamak isteyen herkes için bir demokrasi çağrısı kurabiliriz. Çünkü mesele, Lozan’ın imzası değil, Lozan’ın susturduğudur. Lozan, belki de ilk defa, hakikati konuşabildiğimiz bir eşiğe dönüşüyor.
Kürtlerin, Türklerin, bu ülkenin tüm halklarının yeniden “eşit yurttaşlar” olarak bir arada yaşayabilmesi, geçmişin gerçekleriyle barışmaktan geçiyor. Ortak yaşam ancak geçmişle yüzleşmekle mümkün.
Önemli olan, geçmişi bir silah gibi değil, bir pusula gibi kullanabilmektir.